Ngày này cách đây đúng hai mươi năm, 19.6.1989, tôi đặt chân đến Ba Lan.
Khi đó tôi mười bốn tuổi. Từ Hà Nội, tôi đi máy bay một mình sang Moscow, ở đó vài ngày chờ một đoàn công tác rồi cùng họ đi tàu sang Warszawa. Mẹ đón tôi ở sân ga trung tâm, khi đó gần như là ga tàu hoành tráng nhất Đông Âu. Tôi bước xuống tàu, bước vào một cuộc sống mới, một khúc ngoặt của đời mình.
Khi đó tôi còn quá nhỏ để nhận thức được những gì đang xảy ra quanh mình, để hiểu rằng những ngày ấy, đất nước Ba Lan đang trải qua những giờ phút lịch sử. Hai mươi năm sau, ngày tôi dự lễ khai mạc Hội nghị thế giới các dịch giả văn học Ba Lan ở Kraków cũng chính là ngày các nhân vật quan trọng của châu Âu đến đây, kỷ niệm 20 năm người dân Ba Lan giành được tự do: ngày 4.6. Đêm hôm đó, sau buổi gặp gỡ các dịch giả Kapuściński, chúng tôi nâng cốc uống mừng tự do, mừng Ba Lan, trong một niềm ngất ngây khó tả. Đó cũng chính là 20 năm kể từ ngày người ta xuất bản rộng rãi các tác phẩm của Kapuściński - nhà văn, nhà báo vĩ đại của thế kỷ.
Hai mươi năm qua, tôi chứng kiến những đổi thay bằng cặp mắt của một đứa trẻ, của một cô gái, rồi của một phụ nữ. Ngày tôi mới sang Ba Lan, người Việt chỉ có thể đếm trên đầu ngón tay: các nhân viên thương vụ, sứ quán, và vài sinh viên, nghiên cứu sinh. Có lần, mẹ tôi đi thăm một cơ sở ở tỉnh nọ, nhân viên của cả cơ quan đó kéo đến để nhìn xem... người Việt Nam đầu cua tai nheo ra sao! Bây giờ thì đồng bào tôi đã có mặt khắp hang cùng ngõ hẻm trên đất nước này, với bao chuyện buồn có, vui có, cay đắng và tủi nhục cũng có...
Cộng đồng người Việt đã trải qua mấy thời kỳ, từ những ngày „đánh” quần bò, máy tính, đồng hồ... sang Nga, tạo nên một thế hệ các „tướng”, các „soái” đầu tiên. Đó cũng là thời kỳ mà những người Ba Lan tháo vát, nhanh nhẹn, biết nắm cơ hội của kinh tế thị trường... giàu lên nhanh chóng. Rồi đến thời kỳ khởi đầu bằng cuộc „xuống đường” bán hàng của các cô thợ may Việt Nam ở Łodź. Đây thực sự là một cuộc cách mạng. Từ đó, cộng đồng người Việt ở Ba Lan bắt đầu biết thế nào là bán hàng. Nhưng bán hàng thời đó cũng khác bây giờ. Chỉ cần có một tấm ni lông trải ra, đổ hổ lốn lên đấy linh tinh đủ các thứ hàng „quốc hồn quốc túy” như áo phông, áo xoa, áo pi-lot, tượng gỗ, áo ki-mô-nô, vòng ốc... những thứ mà bây giờ có cho người ta cũng còn phải suy nghĩ xem có lấy hay không, thế là người ta xúm lại, vòng trong vòng ngoài, tíu ta tíu tít, chỉ một buổi là bán hết cả túi hàng to, và mỗi buổi như thế người bán hàng có thể lãi được vài trăm đô la. Thời đó vẫn còn là cái thời của „cơn mưa vàng”. Rồi đến thời kỳ hoàng kim của chợ Sân Vận Động, người Việt bán hàng „có tổ chức” ở khu chợ trời lớn nhất Đông Âu. Từ ngày Sân Vận Động „tấc đất tấc vàng”, để có quyền thuê một cái ki ốt sắt bé tí cũng phải tốn cả chục, thậm chí cả trăm ngàn đô la, đến bây giờ đã gần như tan rã, chỉ còn sót lại những người nghèo nhất, chậm chân nhất. Những ai nhanh chân và có chút vốn đều đã chuyển vào các khu trung tâm thương mại. Khang trang, lịch sự, hiện đại, theo tiêu chuẩn châu Âu, so với nhưng tấm ni lông trải ngoài chợ năm xưa thì một trời một vực. Nhưng thị trường cũng đã thay đổi một trời một vực, khó khăn hơn rất nhiều, người ta kiếm tiền vất vả hơn rất nhiều, các tệ nạn, những chuyện lừa đảo, „bùng” nợ... cũng ngày một nhiều hơn. Những ngày này chính là thời điểm rất khó khăn của cộng đồng người Việt ở Ba Lan, trong bối cảnh khó khăn chung và khủng hoảng toàn cầu, dù không đến mức bi đát như ở các nước Đông Âu khác, hay như ở Nga, nhưng tôi cũng luôn nghe thấy những chuyện đau lòng.
Hai mươi năm, xã hội Ba Lan cũng đã thay đổi rất nhiều. Và tôi cảm thấy mình may mắn vì được làm chứng nhân cho những thay đổi ấy, điều mà không phải ai cũng có được. Hai mươi năm cuộc đời, không phải là quá dài nhưng cũng thừa đủ để một đứa trẻ sơ sinh trở thành người lớn. Hai mươi năm trưởng thành của tôi, những năm tháng quan trọng nhất trong đời mình, tôi đã trải qua ở đây, trên mảnh đất Ba Lan thân yêu này, đất nước của Chopin, của Szymborska và Kapuściński. Ở đây tôi đã có những tình yêu, một gia đình, một mái ấm, những công việc mình yêu thích và những người bạn. Có cả những dại khờ, va vấp. Nhưng nếu phải nói gọn lại trong một câu, thì tôi sẽ nói rằng: đó là hai mươi năm hạnh phúc của đời tôi.
(Vài dòng lộn xộn, để ghi nhớ một ngày quan trọng trong đời.)
