Joseph Conrad-Korzeniowski: người con Ba Lan yêu nước, con người của ba nền văn hoá, nhà văn Anh vĩ đại và một công dân châu Âu lớn

Zdzisław Najder

Konrad Korzeniowski, người mà sau này độc giả trên khắp thế giới biết đến với cái tên Joseph Conrad, sinh ngày 3.12.1857 ở Berdyczow, nay thuộc Ucraine. Ông là con trai của Apollon Korzeniowski - nhà thơ, dịch giả và nhà hoạt động cách mạng xuất chúng. Chính cha của Conrad, Apollon Korzeniowski, đã lập nên tổ chức bí mật Ủy Ban Phong Trào ở Warszawa, tiền thân của Chính Phủ Liên Hiệp sau này đã lãnh đạo cuộc nổi dậy Tháng Giêng năm 1863. Mùa thu năm 1861, cha của Conrad bị chính quyền Nga bắt giữ. Những ký ức đầu tiên về cuộc sống của Conrad gắn liền với khu vực tường thành Warszawa, nơi cậu bé 4 tuổi cùng bà thường mang những bọc đồ tiếp tế đến cho cha. Rồi cả cha lẫn mẹ ông đều bị kết án tù và bị lưu đày đến vùng Wologda miền bắc nước Nga.

Mẹ mất khi cậu bé lên 8 tuổi. Người cha được thả về khi đã lâm trọng bệnh, một mình nuôi con trai Conrad mồ côi trong vài năm ở Lwow và Cracow.

Conrad rất ốm yếu. Năm 17 tuổi, ông được gửi sang Pháp và bắt đầu làm việc như một thuỷ thủ. Ông buộc phải xuất ngoại để tránh việc phải phục vụ dài hạn trong quân đội Nga hoàng. Năm 1878, vì bị từ chối gia hạn hộ chiếu, không thể tiếp tục làm việc cho hải quân Pháp, ông chuyển sang hải quân Anh. Vì người Anh đang rất cần thuỷ thủ cho các đội tàu đông đúc của mình nên không quan tâm đến vấn đề giấy tờ. Như vậy là vào năm 20 tuổi ông mới bắt đầu làm quen với thứ ngôn ngữ mà sau này ông dùng để viết nên những cuốn sách đã trở thành tinh hoa của nền văn học Anh. Khi đó cũng là lúc ông bắt đầu sự nghiệp của một người thuỷ thủ Anh, để rồi trở thành thuyền trưởng. Đó là thành công phi thường của một người Ba Lan. Ông đã gặp không biết bao nhiêu là trở ngại vì gốc gác của mình, từ việc đơn giản nhất như là họ Korzeniowski của ông đã bị ghi theo 13 kiểu khác nhau trong các loại giấy tờ! Trong suốt mười mấy năm trời ông đã đi khắp thế giới, lênh đênh qua những biển cả và đại dương.

Ông công bố tiểu thuyết đầu tay „Sự điên rồ của Almayer” vào năm 1895. Một thời gian ngắn sau đó ông cưới một cô gái Anh và định cư tại một làng nhỏ gần London.

Trong 30 năm tiếp theo ông đã viết 14 tiểu thuyết và 8 tập truyện ngắn. Ông nổi tiếng với đề tài viết về biển. Các tác phẩm như „Người da đen trên con tàu Narcissus” và „Cơn bão” được xem như những tuyệt tác của đề tài này. Không ai có thể viết tuyệt vời hơn ông về vẻ đẹp phản trắc của biển cả và công việc nặng nhọc của những người thuỷ thủ.

Nhưng bối cảnh của phần lớn các tác phẩm của Conrad không phải ở biển, mà là ở các nước vùng Viễn Đông, châu Phi, châu Mỹ La tinh, và thường gặp hơn cả là Pháp, Anh, cũng như các nước châu Âu khác. Nhân vật của ông là những người Anh, người Pháp, người Ý, người Đức, người Ba Lan, người Na Uy, người Tây Ban Nha và người Hà Lan. Chính từ khía cạnh này, chúng ta có thể gọi ông là một nhà văn châu Âu thực thụ, vì trong những cuốn sách của mình ông đã đề cập đến các chủ đề quan trọng và đặc trưng cho châu lục của chúng ta.

Tiểu thuyết được biết đến nhiều nhất, đặc biệt ở Ba Lan, là „Lord Jim” : câu chuyện về một sỹ quan hải quân đã rời bỏ con tàu của mình, về danh dự bị đánh mất và được tìm lại. Cuốn sách ra đời vào năm 1900 – là một trong những tác phẩm kinh điển của nền văn xuôi thế giới thế kỷ XX. „Nostromo” – câu chuyện về nước cộng hoà hư cấu Costaguan ở Nam Mỹ, nổi tiếng như là một tuyệt tác của nền văn xuôi Anh và là một trong những tiểu thuyết chính trị tuyệt vời nhất được viết bằng thứ tiếng này. Các tiểu thuyết chính trị khác của ông là „Điệp viên bí mật” với nhân vật chính là một điệp viên Nga tổ chức kế hoạch khủng bố ở London, và „Trong con mắt phương Tây” có bối cảnh ở St. Petersburg và Geneve, câu chuyện về sự phản bội và công tác gián điệp, về cuộc đụng đầu của nhà cầm quyền Nga tàn bạo với phe cách mạng Nga cũng tàn bạo không kém.

Những dòng ngắn ngủi trên đây cho thấy sự phong phú trong đề tài sáng tác của Conrad. Nhưng những đề tài đó còn rất nhiều. Ví dụ „Tâm của bóng tối” kể về sự dã man của chủ nghĩa thực dân, về ngững người da trắng đã biến „sứ mạng văn minh” của mình thành sự khủng bố man rợ và tàn nhẫn. „Tâm của bóng tối” là một trong những tác phẩm văn học hiện đại nổi tiếng nhất, được hàng triệu sinh viên trên thế giới phân tích và nhiều lần được dựng thành phim.

Joseph Conrad-Korzeniowski là con người của 3 nền văn hoá: Ba Lan, Pháp và Anh. Từ tổ quốc mình, ông có được hiểu biết về nền văn học nước nhà, nhất là về những gương mặt lớn của trường phái lãng mạn (nhà thơ yêu thích của ông là Słowacki, „một tâm hồn Ba Lan” như ông nhận định), cũng như những mô-típ đặc trưng về lòng chung thuỷ, sự phản bội, trách nhiệm và danh dự. Ngôn ngữ thứ hai của ông là tiếng Pháp. Những nhà văn hiện thực Pháp lớn như Flaubert và Maupassant là những hình mẫu văn học chính của ông. Ông am tường lịch sử Pháp. Điều thú vị là những câu chuyện trong các tác phẩm của ông xảy ra ở Pháp nhiều hơn là ở Anh. Ông trở thành nhà văn kinh điển của nền văn xuôi Anh, dù tiếng Anh của ông mang những dấu ấn Ba lan và Pháp rất sắc nét. Đến tận cuối đời Conrad vẫn nói tiếng Anh với một giọng rất nặng pha trộn cả giọng Ba Lan và giọng Pháp.

Là một người con Ba Lan yêu nước, ông rất đau khổ khi tổ quốc bị mất độc lập. Ông luôn day dứt vì phải sống xa quê hương. Khi Ba Lan giành lại độc lập vào năm 1918, ông đã viết bản thảo về „tội ác của những chia cắt” và về việc tái thiết đất nước Ba Lan. Khi Ba Lan chiến đấu với sự xâm lược của quân Bôn-sê-vích vào năm 1920, ông đã khẩn thiết kêu gọi mọi sự giúp đỡ đối với Ba Lan.

Nhưng có lẽ thú vị nhất là những quan điểm của Conrad về một châu Âu thống nhất. Năm 1905 trong bản thảo „Nhà cầm quyền và chiến tranh”, ông đã tiên đoán về sự bùng nổ của Thế chiến thứ I, và đã chỉ ra viễn cảnh „châu Âu không biên giới”, một châu Âu tồn tại dựa trên những thể chế chung. Theo ông, chỉ có một châu Âu như thế mới giảm thiểu được nguy cơ xâm lược từ các cường quốc, ví dụ như Đức. Và chỉ có một châu Ấu như vậy – „được xây dựng trên các nền tảng vững chắc hơn là những quyền lợi vật chất” - mới có thể đảm bảo nền hoà bình bền vững cho các dân tộc của châu lục chúng ta.

Chúng ta có thể mạnh dạn nói rằng Joseph Conrad-Korzeniowski là nhà văn mang tính châu Âu nhất trong số tất cả các nhà văn Ba Lan. Một trăm năm trước ông đã thấu hiểu những điều mà ngày hôm nay chúng ta còn đang phải học hỏi: cộng đồng châu Âu là sự bảo đảm tốt nhất cho những nền văn hoá dân tộc giàu có và phong phú của chúng ta.

(Thái Linh dịch)